यात्रा सस्मरण

आशामा बाचेँको हजुर आमा ......!

जिन्दगी संयोग रहेछ । नत्र कहाँ भेट हुने थियो र मेरो यउटी बिदेशी युबती संग । कुरा निक्कै बर्ष पहिलेको हो । जती बेला म गाउकै बिद्यालयमा आध्यायन गर्दै थिय । होरेस कादुरीको सहयोगमा बनियको यो बिद्यालय धनकुटा जिल्ला कै राम्रो बिद्यालयको रुपमा चिनिन्थ्यो । अग्रेजी ई डिजाइनमा बनियको उक्त्त बिद्यालय बनाओटी जती आकर्शक छ त्यती नै गुणस्तर शिक्षा पनि । धेरै बिद्यार्थीहरुले धेरै पल्ट जिल्लाकै सर्बोउत्कृष्ट भयर यो कुरा पटक पटक प्रमाणीत भई सकेको कुरा हो । बजार देखी अलिक पर सुनसन वातावरण भयको ले पनि होला पढ्ने बिद्यार्थीहरु को लागि यो बिद्यालय छनौट को बिद्यालय भयको हुन सक्छ । यहाँका ब्यबस्थापकहरु र शिक्षकहरु लाई पनि प्रशशा गर्नै पर्छ । यही बिद्यालयमा म अध्ययन गरी रहेको थिय ।

यक दिन अमेरिकी यक जना युबती हाम्रो बिद्यालयमा आइन । उनलाई यक जना मान्छे चाहियको रहेछ । १५ दिनको लागि उनी सगै जानु पर्ने । हेडसर ले कोही जान्छौ भने जान सक्छौ भने पछी मलाई जान मन लाग्यो अनी मैले जाने इच्छा जाहेर गरे । म उस्को भारी बोकेर १५ दिनको लागि बाटो लागे । जिन्दगी यात्रा पनि त रहेछ । त्यसैले त हिजो सम्म नदेखेको मान्छे को आज म सहयात्री भन्दै थिय । यो यात्रामा कती आफन्तहरु बिछोडिन्छ , कती पराइहरु भेटिन्छन् यो त्यसैको एउटा निरन्तरता मात्र हो । मैले बोक्ने भारी एउटा झोला रहेछ , मैले पनि त्यो झोला बोकेर गन्तब्य तिर लाग्यौ भरिया भयर । उसले एउटा थेसिस लेख्नु पर्ने रहेछ । त्यो पनि नेपाली जन जीवन को बारेमा हिमालि जन जिवको बारेमा ।

आधी नेपाली र आधी अङ्ग्रेजी बोल्ने ति अमेरिकी युबती को नाम ''लिजा '' रहेछ । मैले चाँही मेरो नाम ''राइ'' हो भनेको थिए । पहाड को हाम्रो यात्रा अलिक कठिन नै महसुस हुदै थियो । तर उस्लाइ त यौटा केहि देख्यो कि ''ओ सो नाइस '' भन्दै फोटो खिच्न थाल्थिन । झरना होस या खोला उसलाई सबै नाइस । अनी कहिले कही मेरो पनि फोटो खिची दिन्थिन र कहिले कही चाँही उस्को पनि खिच्न लगाउथीन । ति पहाड को बाटो हरुमा कहिले नफुकायको बधुवा भैंसी जस्तै गरी हिड्थिन । कहिले कही आफ्नो शरिर थाम्न नसकेर पुरै शरीर मैले थामी दिनु पर्थ्यो । अनि ओ माइ गड सरि ! भन्दै मुसुक्क हास्थिन पनि त्यति बेला इज ओके / नो प्रोबलम भनि दिन्थे । उसलाई त्यो यात्रा फलाम को चिउरा चपाय जस्तै भयको थियो । तर पनि त्यो पिडालाई खुशीमा बादलनु चाहान्थिन । त्यसैले त्यो यात्रामा के के कुरा गरी रहन्थिन । कहिले सगरमाथाको कुरा त कहिले गौतम बुद्ध को कुरा गर्थिन । मलाइ कहिले कहि त रिस रिस पनि उठ्थ्यो " इन्द्र को सामु स्वर्ग बणर्न भने जस्तो" तर पनि म या / यस / ओके भनी दिन्थे । वाट इज दिस ? वाट इज ड्याट ? हाउ ? होयन ? होयर ? यस्तै यस्तै कुनै यक ब्याबसाहिक पत्रकार जस्तै ………! जान्ने उत्सुकता पनि कती धेरै ?? अनी कुरा गर्दै जादा कती कुराहरु त मलाई नै थाहा नभयको कुराहरु पनि उसलाई थाहा रहेछ अनी चुपचाप लागेर सुनी रहे । सोचे यो त्यही उत्सुकता परिणति होला………।

यिनिहरु को मुखमा '' आइ लभ यू " भन्ने शब्द पनि कती प्रिय र कती सस्तो ? जसलाई पनि '' आइ लभ यू " भनी दिन्छन । मलाई कहिले कही त यो माया भन्ने शब्दकै अपमान त गरेको होइन ? भनेर आफु लाई नै प्रश्न गर्थे । अगालो मार्नु र किस गर्नु त हाम्रो नमस्कार र हात मिलाय जतिकै रहेछ । सामु मा पर्ने हरेक मान्छेलाई मुसुक्क हासेर स्वागत गर्ने यिनिहरुको संस्कार नै रहेछ । यिनिहरु त औपचरिकता मा बाच्दो रहेछन र औपचारिकाता मर्दो पनि रहेछन । हाम्रो जस्तो रुडिबादी पराम्परा यिनिहरु को देशमा रहेनछ । न त हाम्रो जस्तो उच्च र निच्च भनिने जातहरु नै । सबै मान्छे यकै हो भनेर सोच्ने यिनीहरु को उच्च सोचाइ मलाइ धेरै मन पर्यो । शायद यही होला यिनिहरुको आफुलाई अघी बडाउने मुल मन्त्र ।

बाटोमा ५ रात बितायर ६ दिनमा हाम्रो गनतब्यमा पुग्यौ । निक्कै नै जाडो थियो । हिमाल को फेदिमा अबस्थित त्यो गाउमा शायद बहिरा बाट कोही गयको पनि थियन होला । प्राय: यो गाउ बादलको घुम्टो ओडी रहदो रहेछ । अलिक पर बाट हेर्दा कती रमाइलो द्र्श्य………। त्यहा को मान्छेहरु पनि त्यस्तै खादीलो जिउ डाल रातो रातो गालहरु बाट रगत नै चुहियला झै हेर्दा पनि सुन्दर सुन्दर हेरी रहु जस्तो । त्यहा का मान्छेहरु जती सुन्दर छन उनिहरु को आत्मा पनि त्यति नै सुन्दर रहेछ । त्यही माथि देखियको हिमाल जस्तै सफा र कन्चन पनि ।

आज का मान्छेहरु धनको पछी लागेर मानबततालाई भुलेका छन , आफन्तलाई नै बिर्सियका छन । भन्नु पर्छ धनकै पछी लागेर आजको हाम्रो समाज पथभ्रस्ट मात्र भयको छैन, किङ्कतर्ब्यबिमुड नै भयको छ । आफु मात्र बाँच्न चाहने आजको भौतिकबादी मान्छेहरु लाई यो गाउले राम्रो सन्देश दियको छ । हुन पनि यो समाज नितान्त भिन्न छ । यहाँको संस्कार र चलन हेर्दा यो हामीले बस्दै गरेको यो धरती नै होइन अर्कै कुनै ग्रहका मान्छेहरु हुन कि जस्तो लाग्छ ।

यहाँ का मान्छेहरु मानिस जातिलाई नै आफन्त ठान्दो रहेछन । यक परीवर को सदस्य मान्दो रहेछन । यिनीहरु मा अलिकती पनि शक्ती र सम्पत्ति को घमण्ड छैन । छ त केवल यक अर्कामा अपार समर्पण,आदर, आत्मा सम्मान अनि मिठो माया छ । कसैलाइ कसैको डर छैन। अलौकिक विश्वाश छ, सुमधुर आत्मियता छ र अनौठो सद्भाव । त्यसैले सबैको अनुहारमा यौटा कुरा हेर्न पाइन्थ्यो त्यो हो - स्वर्गिय आनन्द । सदियौ देखिको जिबिकापर्जन को लागि यहाँ का मान्छे हरुले खेतिलाई नै आफ्नो पेसा बनायका रहेछन । खेती पनि आलु र फापर मात्र हुदो रहेछ । कसै कसैले भेडा,च्याग्रा र चौरी पनि पाल्दो रहेछन । हामी यही धरतिको यही लोभ लाग्दो द्रिश्यको साक्षी बन्दै थियौ । यो गाउलाई हेरे पछी मलाई महाकबी देबकोटा को मुना- मदन को याद आयो :-

''हातको मैला सुन को थैला के गर्नु धनले

साग र सिस्नो खाएकै बेस आनन्दित मनले'' आहा ! जीवन बिताउने क्या गजब को शैली………।

पर क्षितिज मा घाम ले बिदाहिका किरणहरु छर्दै थियो । रात मा त चराचुरुङिहरु पनि आ- आफ्नो बासस्थान फर्कन्छन् । हामिलाइ पनि यउटा बास चाहियको थियो । नजिकै को घरमा बास माग्न पुग्यौ । सुन्सान त्यो घरमा कोही छैनन कि जस्तो पनि लाग्यो । तै पनि बोलाउनु पर्‍यो भनेर मैले बोलाय - घरमा को हुनुहुन्छ ? निक्कै पल्ट बोलाय पछी मात्र भित्रबाट मलिन आवाज आयो - को हो ? भित्र आय हुन्छ नी । अनी म र लिजा भित्र पस्न लागेको त भित्र त बाहिर भन्दा पनि अन्धकार रहेछ । चुक जस्तै निस्पट अध्यारो । हामी सग भयको पेन लाइट बालेर भित्र पस्यौ । अघेन कुना मा यउटा सुकुल माथि पल्टीयको हजुर आमा लाई देखे । हजुर आमा ले सोध्नु भयो - पल्लो घरको साइला हो ? म बोल्नु कि नबोल्नु भय ति हजुर आमा बिरामी मात्र होइन रहेछ आँखा पनि नदेख्ने रहेछिन् । म यस्तै सोच्दै थिय यतिकै मा फेरी हजुर आमाले भन्नु भयो - बस साइला आज किन बोल्दैन यो ? यक मनले भन्दै थियो - नबोली फिर्नु पर्‍यो फेरी कहाँ जाने ? जाने पनि त ठाउँ थियन । अर्को मनले भन्यो - यस्तो हजुर आमालाई ढाट्नु त पापै लाग्ला । सयौ मान्छे मारे जती नै अपराध लाग्ला भन्ने सोचेर म पल्लो घरको साइला होइन नि आमा भन्दै हजुर आमाको खुट्टा तिर बसे । कोहो त नानी तिमी ? भन्दै फेरी प्रश्न गर्नु भयो । हामी पर्देशी हो आमा मैले जवाफ दिय । खै के भयो कुन्नी ति हजुर आमा त रुनु थाल्नु भयो । म चुप लागेर के / के सोच्न थाले । मैले त केही पनि भनेको थिइन मात्र आमा भनेको थिय । आमा भन्दा ति हजुर आमाको आशु किन खस्यो ? भनेर मेरो मनमा प्रश्न उब्जियो मैले सोचे - कसैले उनकै काख बाट जबर्जस्ती गरेर उहा को सन्तान लगेको हुनु पर्छ । या फेरी उनी आमा बन्न चाहन्थिन तर आमा बन्न नसकेको बर्शौ देखी को चाहना आज मैले पहिलो पल्ट आमा भन्ने सम्बोधन गरेर उहाको चाहना पुरा गरी दिदा अनयास आशु त खसेको होइन ? या फेरी कुनै म जस्तै अन्जान पराइ मान्छेले निर्मम लुटेको हुनु पर्छ । अनी मलाई पनि त्यही सम्झेर मेरो सामु जीवनको याचना गरी रहेको त होइन ? भनेर म शङ्का शङ्कै मा यकै क्षण हराय । नानी तिमी कसरी यहाँ आइ पुग्यौ ? फेरी हजुर आमा ले सोध्नु भयो । आमा हामी घुम्दै घुम्दै तपाईंको घरमा आइ पुग्यौ । यहाँ आइ पुगे पछी रात पनि पर्‍यो तपाईंको घरमा नै बस्नु पर्‍यो भन्ने बिचार गरेर आयको आमा । ति हजुर आमाले ए ! पर्देशी हो नानीहरु ? घर त के भन्नु बाबु ओडार छ । फेरी पनि म बस्तै आयको छु मेरो लागि त यही घर यही हो मेरो संसार यही हो मेरो दुनियाँ । साझाको पाहुन देउता भन्छन । आजको ४ पहर रात त यतै बिताउला तर बाबु

मेरो घरमा खाने कुरा केही पनि छैन, सुत्ने खटिया पनि छैन , यहाँ त धेरै जाडो पनि हुन्छ । ओढ्ने पनि छैन………।

अनी मैले भने आमा - हामीलाई टाउको लुकाउने ठाउँ मात्र चाहियको छ । खाना र ओढ्ने कपडा त हामी सगै छ नि आमा । फेरी पछुतो मान्दै - "आयको पाहुन लाई यक छाक खाना पनि दिन नसक्दा मलाई नै दु:ख लागेको छ नि बाबु'' यती बेला ति हजुर आमको आत्मा मा मात्रित्वको सगरमाथा देखे , स्नेह को सुमेरु देखे , ममता को सिङो आकाश गंगा देखे । त्यति बेला मैले सुधामाको कथा सम्झिय । दुनियाँकै सबै भन्दा मनकारी बिचरी ………।

यक छिन पछी लिजा ले खाने ईशारा गरिन अनी हामी ले नै लियर गयको चिउरा र भुजिया खायौ । हजुर आमा लाई पनि अलिकती दियौ । अनी तिनै जना खाइ सके पछी लिजा अली कती पर तिर सिलिपिङ बेड ओच्छायार उततिर फर्कियर निदाइन । मैले मन मनै "सोचे यही हो नेपाली जन जीवन को बारेमा हिमालि जन जिवको थेसिस '' तर मलाई चाँही हजुर आमाको पिडा के रहेछ ? भनेर जान्ने उत्त्सुकता जाग्यो । तर कुरा कसरी थालनी गर्ने भनेर अलमल परे ।

यक छिन पछी मैले सोधे - आमा अरु खै त ? बाबु ! छन भनु कि छैनन भन्नु ? मेरो यक जना तिमी जस्तै छोरा छ । "भन्छन छोरा भनेको आशाको लौरी हो । दु:खको उकालो मा टेक्न सकिने, आभव को दुवाली छेक्न सकिने " तर छोरा पनि सबै यकै खालको हुँदैन रहेछ । कोही जन्माउनु पर्छ बडाउनु पर्छ पखेटा उम्रेर आफ्नो गूड देखी उडेको चरा फेरी फर्केरा गूडमा नआय जस्तै घर फर्कन नै बिर्सिदो रहेछन यिनीहरु छोरा होइनन यिनिहरु त चरा हुन । यक खालको छोराहरु घरमा नै बस्छन, जाड रक्सी पिउछन, झगडा गर्छन् । आमा बाबा लाई रुवाउछन् कहिले पनि शान्ती दिदैनन । यस्ता सुकुनगुण्डा र धुन्धुकारी छोरा होइनन । आकाश बाट खसे जस्तो धर्ती बाट जन्मे जस्तो गर्छन् यिनिहरु त मोराहरु हुन । अनी अर्को खालको छोराहरु साच्चो छोराहरु हुन्छन । आमा बाबा लाई आदर गर्छन्, सत्कार गर्छन् । घरमा बसे पनि पर्देश गय पनि आमा बाबालाई २ पैसा कमायार दिन्छन । माया गर्छन्, बुहारी नाती नतेना हुन्छन अनी घर रमाइलो घर हुन्छ । अनी त भनेको तर सबै छोराहरु छोरा हुँदैनन। सबैले छोरा नै खोज्छन तर मलाई त छोरी जतिको विश्वाश छोरा माथि छैन नानी । यदी मेरो छोरी भयको भय म यती धेरै दु:ख नै कहाँ पाउथे र ? यि हजुर आमाको छोरा प्रर्तिको अविश्वाशले मनमा अलिकती छोरा हुनु को अनर्थ र पिडा दिलायो । र आफु पनि असल छोरा बन्न नसकेको पिडाले मुटु च्वास्स घोच्यो । सोचे- कुरा ठिकै पनि त हो । अझै पनि मैले जान्न खोजेको कुरा थाहा पाउन सकेको थिइन । मनमा झन झन उत्सुकता बड्दै गयो ।

मैले फेरी सोधे- आफ्नै छोरा सम्झेर अरु पनि बताउन मिल्छ आमा ? मेरो कुरा सुन्न सक्छौ त बाबु ? भन्दै अघाडी भन्न थाल्नु भयो - नानी ! "आमा बाबा को मन छोराछोरी माथि , तर छोराछोरीको मन ढुङ्गा मुडा माथि " यस्तै भयको छ नानी म माथि पनि । दुइटै हातले अनुहार छोपी उता फर्केर आशु पुछिन । सकभर हजुर आमा आफ्नो आशु लुकाउन चाहन्छिन। यक छिन पछी के के सोचे जस्तो गरेर बाबु यो गाउमा कोही पनि सावा अक्षर पनि जानदैन , कोही पनि पढे लेखेका छैनन । मैले छोरालाई असल मान्छे बनाउने सपना बोकेर शहरमा पढ्न पठाय । अरु को छोरा छोरीहरु ले उज्यालो हुँदा जङल बाट घास दाउरा घरमा ल्याइ पुराउथे । आमा बाबा लाई सघाउथे तर मेरो छोरालाई कहिले पनि भेडा बाख्रा चराउन पठाइन , शहर गयर राम्रै पढ्दै पनि गयो ।

दसैं तिहारमा घरमा आउँदा ठुलो ठुलो किताब बोकेर आउँदा छोराले धेरै पढि सकेछ भनेर खुशी लाग्थ्यो । बाबु यहाँ त मत्तितेल पनि पाइदैन , मैले छोरालाई असल मान्छे बनाउन आधा रात सम्म राको बालेर उज्यालो देखाउथे । उस्ले पनि भन्थ्यो आमा ! म धेरै पढेर पैसा कमाउछु अनी तपाईंहरु लाई पनि शहरमा लगेर सुखमा पाल्छु । यही सुक्कुल मा सुत्दै आधा आङ नाङै बसेर आधा पेट खायर पढायको पनि काम लागेन नानी भन्दै कम्बलले गुर्लुम्म मुख छोपिन । अनी लामो श्वास तानेर अघाडी बताउन थाल्नु भयो - अलिकती आलु फल्ने बारी थियो त्यो पनि पाच साल पहिले साहुँ ले आफ्नो बनाय । त्यही बेला देखी हामी बुडा बुडी यही झुपडी मा बस्दै आयको छौ । छोरा कहिले आउँला र त्यो बारी उकासौला र आनन्द को दुई छाक खाउला भनेर कुर्दा कुर्दै पाच बर्ष नै भयो । नानी न खबर आउँछ न त छोरा नै । मैले बिचै मा सोधे - बाबा नि त आमा ? कहा जानु भयको नि ? कहा जानु नि बाबु छोरा लाइ खोज्न जान्छु भनेर गयको '' कहा गइस बिलाउने हरौने को देशमा भने जस्तो " यक महिना पहिले छोरा खोज्न जान्छु भनेर घर बाट निस्कियको मान्छे । मैले त जानु पर्दैन भनेको तर मानेनन् । ज्युदै छन् कि मरि सके………।

म पनि त्यसको भोलि पल्ट देखि बिरामि भय । यउटा आशा लियर हरेक रात निदौछु - आज त आयन मेरो छोरा भोली आउछ र मलाई आमा भन्दै बोलाउदै खुट्टा मा ढोग्ला भनेर निदायको पनि पाच बर्ष भयो नानी भनी सुक्क सुक्क रुन थाल्नु भयो । उहाको यो कथा सुने पछी मरो पनि आशु खस्यो । मैले पनि मेरो दुई थोपा आशु हजुर आमा लाई चढाइ दिय । यतिकै मा मेरो पेन लाइट को ब्याट्री पनि सकिय छ , लाइट निब्यो । अनी यसो बाहिरा हेरेको त उज्यालो पनि भई सकेको रहेछ । मैले भने आमा उज्यालो पो भई सकेछ आज तपाईंलाई मैले सुत्त्न पनि दिइन भनी नसक्दै बाबु म त सुतेको पनि यही हो र उठेको पनि यही हो । लिजा पनि उठिन त्यहा बाट आफ्नो गन्तब्य तिर लाग्ने तरखर गर्न लाग्यौ ।

भेटिनु र छुटिनु को अर्को नाम रहेछ जीवन । मैले मन नलागी नलागी बिदा माग्न लाग्दा ति हजुर आमा ले भन्नु भयो - नानी ! धेरै बर्ष देखी मनमा जम्मा भयर बसेको मनको कुरा आज तिमीलाई सबै सबै भनी दिय । लामो समय बाट बोकेको भारी आज बिसाय जस्तै भयो । मलाई त आमा आज सच्चो भागवातिको देवी को दर्शन पाय जस्तै भयो आमा अब जान्छौ है आमा भन्दै खुट्टा मा ढोग गर्दा मेरो टाउको मा हात राख्दै भाग्यमानी हुनु , चिरन्जिबी हुनु भन्दै आशिर्वाद दिनु भयो । राम्रो केटी सग बिहे होस । ज्ञानी र असल बन्नु तिम्रो जीवन खुशी मा बितोस ………। यस्तै धेरै धेरै आशिर्बाद दिनु भयो । अर्को जन्म लिय भने तिमीलाई जन्म दिन पाउ भनेर आफ्नो चाहना बताउनु मैले पनि मनमनै भगवान सग यही प्रर्थाना गरे । अनी जाने बेला मा लिजा ले $ ५० हातमा राखी दिइन । बाबु मलाई यो पैसा किन चाहियो ? खान मिल्दैन । यो कुरा सुने पछी लिजा ले आफ्नो झोला बाट आधा किलो जती चिउरा रहेछ त्यो झिकेर हातमा राखी दिदा हजुर आमाको अनुहार खुशी ले चम्केको देखे । त्यती बेला मलाई पनि स्वर्गिय आनन्दको महसुस भयो । हामी बाटो लाग्दै गर्दा हजुर आमले भन्नु भयो - कतै मेरो छोरालाई देख्नु भयो भने तुरुन्त घर पठाइ दिनु है बाबु हो । हवस आमा भनेर हामी आफ्नो अनतब्य तिर लाग्यौ ।

हामी ले त्यो गाउमा तीन दिन बितायौ । बाटोमा फिर्दै गर्दा त्यहा को बारेमा सोच्दै आय । केही समय मात्र भय पनि त्यहा को जनजीवन संग नजिक भयर बस्ने सौभाग्य पाय धेरै कुरा सिके जस्तो लाग्यो । त्यहा न बन्द नै हुन्छ न आन्दोलन नै । न राजनीति को झन्डा बोकेर काटकाट गरेका छन । त न जातिय नाममा मारामार नै अनभिज्ञ भयर पनि उनिहरु त महान छन, प्रबुद्द छन । नयाँ नेपालको यस्तो महान नेताहरु भई दिय हामीले कल्पना गरेको नयाँ नेपाल अबश्य बन्ने थियो । पुन: ६ दिनको पैदाल यात्रा पछी फेरी पाख्रिबास नै आइ पुग्यौ । लिजा हतार हतार गर्दै अमेरिका तिर फर्किन ।

लिजाले आफ्नो थेसिस लेखिन या लेखिनन तर मैले चाँही एउटा गतिलो थेसिस लेखे जस्तो लाग्यो । आज म तेन्जीङ जतिकै भाग्यमानी ठान्छु । जो हिलारी को साथमा भरिया भयर सगरमाथा गयका थिय तर सर्वप्रथम उनी नै त्यो सर्वोउच्च शिखर सगरमाथामा पाइला टेक्न सफल भयका थिय । यही अनन्त खुशी को पलहरु मा पनि ति हजुर आमाको याद आइ रहन्छ । त्यसैले मैले भेटेको हरेक लाई सोधी रहन्छु - हजुर आमाको छोरालाई देख्नु भयन ?

चकेन्द्र राई कैदी
धनकुटा नेपाल
हाल दोहा कतार